Arheološke iskopine nulte kategorije iz Vučedola, umetnička zbirka Antuna Bauera i predmeti primenjene umetnosti iz istorije istočne Slavonije, koji su se do raspada bivše Jugoslavije bili izloženi u Vukovarskom gradskom muzeju i Galeriji umjetnina, već osmu godinu se nalaze u mraku Petrovaradinske tvrđave i depoa Muzeja Vojvodine. Tu su, odlkom Vlade Republike Srbije, doneti decembra 1991. pošto su ih prethodno mesec dana skupljali srpski arheolozi i muzeolozi iz snegom prekrivenih ruševina dvorca Eltz, velelepne građevine iz 18. veka u kojoj je bio smešten Vukovarski muzej i zgrade Galerije.

- Bio je rat, što svi priznaju. On je bespoštedan, a mi smo morali da reagujemo kao ljudi od struke pošto muzeji i galerije u Slavoniji uglavnom nisu bili zaštićeni, ni evakuisani - kaže Radovan Bunardžić, kustos Odeljenja za arheologiju u Muzeju grada Novog Sada, u čijim je depoima na Petrovaradinskoj tvrđavi smešteno "vukovarsko blago".

Zbog neadekvatnih uslova za pohranjivanje slika iz kolekcije Antuna Bauera, one su smeštene u Muzej Vojvodine, a manji deo umetnina, pohranjen je i u Sremskim Karlovcima. I tako već osam godina, tokom kojih je nastala i nestala Republika Srpska Krajina, uspostavljen hrvatski suverenitet nad Vukovarom, postignut sporazum o normalizaciji srpsko-hrvatskih odnosta.

Prema dokumentaciji koju su Parlamentarnoj skupštini Saveta Evrope dostavile hrvatske vlasti, najstrašniji gubitak za tamošnju kulturu, dogodio se u Vukovaru. Bauerova kolekcija, koja je sadržala 1.357 hrvatskih slika iz 19. i 20. veka, Vukovarski gradski muzej sa 32.513 predmeta od praistorije do prve polovine 20. veka i Memorijal Ružička, posvećen dobitniku Nobelove nagrade za hemiju 1939. rođenom u Vukovaru, pretrpeli su velika razaranja pošto su zgrade u kojima su se nalazile ove tri kolekcije teško oštećene ili uništene, dok je  Radnički dom, u kome je 1921. održan kongres Komunističke partije Jugoslavije, potpuno uništen.

Prema hrvatskim izvorima, eksponati iz Gradskog muzeja, Bauerova kolekcija, kao i predmeti iz Galerije umjetnina su posle borbi bili rastureni po celom Vukovaru, da bi kasnije većim delom bili preneti u Srbiju, ali u velikom broju uništeni i opljačkani.

Ministarstvo kulture i obrazovanja Hrvatske je još tokom rata informisalo UNESKO i Međunarodno udruženje muzeja o potrebi povraćaja kolekcije, posle čega je Parlamentarna skupština Saveta Evrope o ovome pisala beogradskim vlastima. U Strazburu su tad procenjivali da srpske vlasti, iako su dozvolile stručnjacima UNESKO da pregledaju uskladištene predmete u Novom Sadu, ne nameravaju da ih vrate u Hrvatsku.

Hrvatska strana je, naročito, isticala bojazan da će predmeti odneti u Srbiju biti prodati u inostranstvu, o čemu je Ferdinand Meder, direktor Nacionalnog instituta za zaštitu kulturnih dobara, pisao na razne adrese po svetu.  Zbog toga je Interpol u Francuskoj blokirao manji deo eksponata, prikazan u  Jugoslovenskom kulturnom centru u Parizu 1992. tokom izložbe pod nazivom "Vukovar 1991 - Genocid nad kulturnom baštinom srpskog naroda", pa su oni u Novi Sad vraćeni tek nedavno.

U "igri" međunarodnog prepucavanja je čak bio i najčuveniji eksponat iz Vučedolskog nalazišta, Golubica, pošto se svetom pronela vest da su Srbi odneli ovaj predmet, čija se vrednost može porediti sa kamenim figurama iz Lepenskog vira. Kada su se strasti smirile, "otkriveno" je da je Golubica još pre Drugog svetskog rata smeštena u zagrebački muzej, odakle nikad nije izmeštana.

- Sve što smo pronašli, uredno smo popisali i preneli u Novi Sad. U godinama koje su usledile, iz Hrvatske su pretili da će nas tužiti i zahtevati sve predmete koji su zavedeni u muzejskom inventaru. Pri tome, istina je da smo mi spasili čak i inventare. I zaista, neverovatno je sa profesionalnog aspekta da nisu preduzete nikavkve mere zaštite uoči početka borbi - kaže BunardžIć.

On tvrdi da su, za razliku od eksponata muzeja u Iloku, na vreme sklonjenih u podrum odakle ih niko nije dirao sve dok nisu vraćeni u izložbene vitrine, umetnine iz Vukovara bile potpuno nezaštićene tokom višemesečnih borbi, iako se ispod dvorca Eltz nalazi pravi lavirint hodnika.

Među muzejskom dokumentacijom, prenetom u Novi Sad je i pismo hrvatskog ministra kulture Vlatka Pavletića, koji je 8. avgusta 1991. uoči početka sukoba preporučio da nema potrebe za evakuacijom muzejskih umetnina. I ondašnji poverenik hrvatske vlade za Vukovar Marin Vidić Bili, 20. avgusta je prema postojećoj dokumentaciji procenio  da "za sada ne treba evakuirati" muzej u Vukovaru.

- Ostaje nejasno kako je tako nešto bilo moguće, odnosno, postavlja se pitanje da li je neko mislio da treba licitirati sa stradanjem Vukovarskog muzeja, koji je trebalo upotrebiti kao politički dokaz za naše varvarstvo - pita se Bunardžić.

Još u danima dok su umetnine dovožene na Petrovaradinsku tvrđavu, BunardžIć je sa predstavnikom UNESKO-a, kome je dat spisak spašenih eksponata, obišao Vukovar. Iako je imao manje primedbe na uslove čuvanja eksponata, poverenik UNESKO-a je konstatovao da su srpski muzeolozi obavili dobar posao spašavanjem umetnina iz Vukovara.

Bunardžić smatra da je, sa profesionalnog ali i civilizacijskog aspekta, odluka Vlade Srbije da se "vukovarsko blago" sačuva bila ispravna, pošto je tako izbegnuta sudbina mnogih bosanskih muzeja, čije je eksponate danas moguće kupiti u antikvarnicama širom Evrope.

- Niko nikad u Srbiji nije rekao da su umetnine iz Vukovara deo ratnog plena, ili da naša zemlja na bilo koji drugi način polaže pravo nad ovom kolekcijom. Ovde je samo privremeno čuvamo, pošto će ona biti vraćena tamo odakle je i uzeta kada se za to steknu uslovi. O tome će odlučiti političari, odnosno vlade dve države. Dokle ćemo mi, ljudi od struke, voditi računa da predmeti iz Vukovarskog muzeja budu sačuvani - tvrdi Bunardžić.

Uz konstataciju da su se strasti dobrano smirile, o čemu svedoče sve češće posete hrvatskih muzeologa Novom Sadu,  BunardžIć kaže da sudbina "vukovarskog blaga" treba da ostane surov primer celom svetu kako umetnost može da postaje žrtva ratnih surovosti.

Danas, jul 2000.

Dva muzeja

Odmah po završetku borbi za Vukovar, tamo je obnovljen rad Gradskog muzeja, pošto je Vlada Srbije finansirala pokrivanje jednog krila dvorca Eltz. Ovaj muzej je učestovao u organizovanju izložbe u Jugoslovenskom kulturnom centru u Parizu. U međuvremenu, sve do uspostavljanja hrvatskog suvereniteta nad istočnom Slavonijom, delovao je i "Gradski muzej Vukovar u progonstvu", čije su glavne aktivnosti bile usmerene na prikupljanje podataka o "vukovarskom blagu" i njegovom povtarku u na obale Vuke. Donatori su "prognanom" muzeju poklonili 1.500 umetničkih predmeta, koji su prikazani na izložbama u Beču, Parizu i Varšavi.

Marksizam-lenjinizam

U požaru, koji je tokom borbi zahvatio većI deo dvorca Eltz, cela tavanica na kojoj su se nalazili vredni istorijski predmeti se obrušila. NajvećI deo eksponata sa tavana je tada izgoreo. Samo na kraju jedne grede, netaknute su ostale biste Marksa, Engelsa i Lenjina, što je predstavniku UNESKO-a bilo toliko neobično da je za dokumentaciju tražio i fotografiju "nepomerenih" tvoraca marksizma-lenjinizma.