Sve srpske vojske 41-45: Braća na tri strane

09:52

Srbi su između 1941. i 1945. imali tri vlade i pet vojski, po čemu su bili jedinstveni u Drugom svetskom ratu. U nedelji u koju pada 62. godišnjica Drugog zasedanja AVNOJ-a (za mnoge događaj koji je bio politička i ratna prekretnica na prostoru negdašnje Jugoslavije), u godini kada je obeležena šesta decenija od savezničke pobede, prisećamo se tih strašnih dana i njihovih aktera.


NARODNOOSLOBODILAČKI POKRET JUGOSLAVIJE
Borci protiv okupatora i starog poretka

Najpre o partizanima. Prema jugoslovenskoj istorijografiji, njihov pokret je 1941. imao 80.000 boraca, sledeće godine duplo više, da bi 1944. narastao na preko 600.000 vojnika. Ove podatke, međutim, treba uzeti s rezervom, naročito brojke iz prvih godina rata. Komunisti su 1942. proklamovali Narodno-oslobodilački pokret koji je uključivao sve borce protiv okupatora (izuzev četnika), a tu je bilo i grupa koje se nisu identifikovale sa partizanima (branili se od ustaša, bili za kralja, a protiv komunističke revolucije). Istovremeno, Nemci su često koristili izraz partizani i kada su mislili na četnike (one koji su im se suprostavljali).
Vođe: Tito sa saradnicima, Rankovićem i Đilasom
O partizanskom pokretu najviše znamo jer smo o njemu detaljno učeni tokom četiri decenije komunističke vladavine. Zaista, oni su bili najbeskompromisniji borci protiv okupatora, sem u nekoliko izuzetaka, s njima nisu iamli nikakvu saradnju (za razliku od četnika). Protiv njih okupatori su organizovali najviše vojničkih operacija. U psoleratnim filmovima te borbe su preuveličavane do neukusa. Zapravo, primarni cilj Nemaca je bio da partizane oteraju iz srednje i severozapadne Bosne (epicentar partizanskog otpora od 1942) odakle su izvlačili važne sirovine za svoju rantu mašineriju.
U najtežoj ratnoj godini, 1943. proterali su ih u gudure Hercegovine i Crne Gore, strateški nebitne krajeve. Partizani su povratili Bosnu i osvojili druge krajeve Jugoslavije tek kada su Nemci uspešno izvukli Grupu armija E iz ovog dela Evrope. Njihov gerilski način borbe zadavo je muku stratezima u Berlinu, ali su Titove snage pretrpele katastrofalne gubitke u klasičnim vidovima ratovanja. Na sremskom fruntu u zimu 1944/45, jednoj od retkih frontovskih bitaka partizani su imali hiljade poginulih (uglavnom nasilno mobilisani mladići u Srbiji 1944). Prema kasnijim računicama, u Drugom svetskom ratu poginulo je ukupno oko 300.000 partizana.

ČETNICI - "JUGOSLOVENSKA VOJSKA U OTADŽBINI"
Jedni se borili, drugi se dogovorili

Četnici stoje na zastavi nacističke Nemačke
U maju 1941. pukovnik Dragoljub Draža Mihajlović, koji je izbegao zarobljavanje, formira jedinicu na Ravnoj gori nadomak Valjeva. Kasnije će njegov pokret uzeti ime Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVUO), ali će u narodu biti prepoznatljivi kao četnici. Izbeglička vlada u Londonu priznala je Dražin pokret kao jedinu autentičnu snagu u zemlji koja se bori protiv okupatora, zbog čega je Mihajlović unapređen u čin generala i imenovan za ministra vojnog (1942). Njegove grupe izvode prve akcije u proleće 1941, a od leta do kraja godine sadejstvuju sa partizanima u jugozapadnoj Srbiji. Posle se međusobno sukobljavaju. Nemci pokreću ofanzivu u leto 1942. s ciljem da uhapse Dražu. Ne uspevaju.
U krajevima izvan Srbije, nastanjenim Srbima, u leto 1941. počinje pobuna protiv okupacije (Crna Gora) i terora u takozvanoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (Lika, Dalmacija, Hercegovina, Bosna). U Crnoj Gori na oružje se dižu „bjelaši”, (prosrpski orjentisani Crnogorci) kada sredinom jula „zelenaši” (separatisti) na čelu sa Sekulom Drljevićem i generalom Krstom Popovićem, a pod patronatom Italije proglašavaju crnogorsku državu. Jedan od vođa „bjelaša”, kapetan Pavle Đurišić u novembru odlazi u Srbiju da izvidi situaciju i stupa u kontak sa Dražom koji ga imenuje za četničkog komandanta Sandžaka. Đurišić je unapređen u čin majora. Četnički komandant Crne Gore postao je major Đorđije Lašić.
Četnici poziraju zajedno sa nemačkim oficirima
„Crveni” (komunisti-partizani) su imali neznatan uticaj u Crnoj Gori posle katastrofalnog poraza u napadu na Pljevlja u decembru 1941, ali i zbog surovog terora nad stanovništvom u tom periodu. Crnogorski četnici su kasnije stupili u kontakt sa Italijanima koji su ih pomagali oružjem i ostalom opremom. Četnici su nesmetano vladali ruralnim delom Crne Gore, a Italijani u gradovima. Italijani su podržavali četnike i u Hercegovini, Dalmaciji i Liki sve do kapitualcije 1943, iako su Nemci neprestano tražili da okrenu puške protiv Dražinih ljudi i razoružaju ih (operacija Vajs tri podrazumevala je obračun s četnicima pošto partizani budu uništeni - nikad nije sprovedena).

Pećanac sa Nemcima
Četnici Koste Pećanca
Kosta Pećanac je bio predratni vođa četničkog pokreta. U prvim mesecima okupacije, narod je identifikovao četnike isključivo s njegovim imenom, dok je Draža Mihajlović bio potpuno nepoznat. Pećanac je pod svojom komandom imao oko 8.000 ljudi, u oružju, hrani i novcu pomogli su ga Nemci i vlada Milana Nedića. Njegove jedinice su se borile protiv albanskih balista, te partizana u zimu 1941. na području Sandžaka. Te godine Draža mu je nudio da podele komandu nad četnicima, tako da Pećanac zapoveda snagama istočno od Velike Morave, a Mihajlović svim ostalim. Pećanac je uzvratio ponudom da Draža postane načelnik njegovog štaba i tako mu se potčini. Pred kraj rata ubili su ga pripadnici JVUO pod optužbom da je izdajnik.

Istovremeno, nekoliko hiljada četnika u oblasti Trebave i Ozrena, koji su formalno bili pod komandom Draže Mihajlovića, potpisalo je loalnost Paveliću. Ustaše ih nisu dirale, ti četnici su u ovim krajevima čak vršili vlast. NDH je plaćala socijalnu pomoć udovicama i siročadima poginulih četnika, a iz ustaških logora su bili puštena lica sa spiskova koje su sastavljale četničke vojvode. Povremeno, saradnja sa NDH posojala je i u Lici i Dalmaciji, gde je neprikosnoven bio pop Đujić.
Četnički pokret je najslojevitija srpska vojna organizacija u Drugom svetskom ratu. Dok su se u pojedinim krajevima borili protiv okupatora, drugde su s njima sarađivali. Posle raskida krajem 1941. bili su u stalnoj borbi sa partizanima. Ipak, deo Dražinih ljudi priključio se Titovoj vojsci nakon odluke Petra Drugog 1944. da komunističkog lidera imenuje vođom borbe u zemlji. Brojnost četnika nije lako utvrditi. Neki istoričari tvrde da su oni imali mobilne trupe kojie je činilo nekoliko desetina hiljada boraca i daleko brojniju stajaću vojsku, čije se ljudstvo nije udaljavalo od mesta stanovanja. U leto 1943. partizani im nanose teške gubitke posle čega četnici po snazi nisu mogli parirati Titovoj vojsci.


SRPSKA DRŽAVNA STRAŽA - NEDIĆEVCI
Od Milana Nedića do Draže Mihailovića

Defile SDS ispred Skupštine Srbije 1944.
Srpska državna straža (SDS) stvorena je 3. marta 1942. od strane vlade Milana Nedića u okupiranoj Srbiji. U narodu su iz zvali jednostavno „nedićevci”. Nastala je proširenjem bivših jugoslovenskih žandarmerijskih pukova, Drinskog i Dunavskog, uz pridodate odrede policije u Srbiji. Prvi komandat bio je pukovnik Jovan Trišić, a nasledio ga je general-major Borivoje Jonić.  Komanda SDS je bila u sastavu Ministarstva unutrasnjih poslova, odnosno pri predsedništvu Srpske vlade.
Prilikom formiranja je imala oko 17.000 ljudi. Za januar 1943. godine postoji podatak o brojnom stanju od 36.716 vojnika, uključujući pomoćne službe i naoružanu seosku miliciju. SDS je bila uglavnom naoružana lakim streljačkim naoružanjem koje su dali Nemci. Popuna je vršena mobilizacijom, zatim iz redova Pećančevih četnika, a pred kraj rata i od četnika Draže Mihailovića.

Uniforma pripadnika Ruskog korpusa u Srbiji
Ruski korpus
Početkom septembra 1941. u Srbiji je formiran Nezavisni ruski korpus, koji je bio u sastavu nemačkog Vermahta. Činili su ga ruske izbeglice u Srbiji, koje su se tokom i posle Oktobarske revolucije borile protiv komunista, te pripadnci Crvene armije koje su zarobili Nemci (kako bi izbegli zarobljeničke logore). Kako je preovlađivao stariji kadar, uglavnom su korišćeni za obezbeđenje objekata i saobraćajnica, naročito pruge Beograd-Niš. Jedinica je 1942. preimenovana u Rusku odbrambenu grupu. U septembru 1944. narasla je na 11.197 ljudi koji su učestvovali u odbrani Beograda. Predali su se Britancima u maju 1945. Predratnim emigrantima je dozvoljeno da ostanu na Zapadu.


SDS se delila na Gradsku državnu stražu (policija) koja je služila u Beogradu i drugim većim gradovima Srbije, Poljsku državnu stražu (žandarmerija) i Graničnu državnu stražu (2.500 ljudi) koja je čuvala granicu. Povremeno, u sastav SDS ulazili su i šumari, nadzornici puteva, čuvari polja i opštinske straže. Svaka stanica SDS je bila pojačavana sa oko 20 naoružanih seoskih milicionera.
Sporazumom Draže Mihailovića i Milana Nedića početkom oktobra 1944, SDS se stavlja pod komandu Vrhovne komande JUVO i od 5.000 pripadnika SDS 6. oktobra 1944. formiran je Prvi Srpski udarni korpus (SUK) pod komandom general-potpukovnika Stefana Radanovića. Bio je sastavljen od Prve i Druge udarne divizije, a kasnije je dodana Treća granična divizija. Korpus se povlači zajedno s nemačkim snagama kroz Sandžak u Bosnu, trpeći velike gubitke.
SUK zajedno sa četnicima Draže Mihailovića učestvovao u propalom napadu na Tuzlu koju je branio partizanski 3. Korpus, nakon čega dolazi do međusobnog optuživanja i pripadnici SDS napuštaju četnike i prilaze Nemcima. Do 10 januara 1945 preko 3.000 ih se skupilo u Slavnoskom Brodu čekajući transport, Nemci ih šalju u Austriju kao radnike u organizaciji Todt. U martu 1945. Nemci su dopustili da se manji broj oficira i oko 1.500 vojnika pridruži četničkoj Šumadijskoj diviziji u Slovenskom primorju koja se u maju predala Englezima.


SPECIJALNA POLICIJA I SRPSKI GESTAPO
Strahote u Glavnjači

Šef Specijalne policije Dragi Jovanović sa nemačkim oficirima ispred zatvora
Specijalna policija Uprave grada Beograda nastala je od Odeljenja opšte policije iz vremena Kraljevine Jugoslavije. Zadržala je predratnu strukturu, ali se skoro isključivo angažovao njen Četvrti odsek na otkrivanju i progonu protivnika okupacije. U sastavu SP bilo je 30 islednika i 150 agenata. Po njenim zahtevima angažovalo se 52 oficira i 1.550 pripadnika Gradske straže iz sastava SDS. U njihovom zatvoru u Beogradu, takozvanoj „glavnjači”, stradalo je nekoliko hiljada građana.
Gestapo je 1. aprila 1942. formirao tajnu organizaciju, nazvanu 1. Beogradski specijalni borbeni odred. Pripadnici te jedinice nazivali su sebe srpski gestapo. Stvaranje odreda otpočelo je u julu iste godine. Smešten je u zgradu osnovne škole u Ulici Starine Novaka 24. Krajem 1942. odred je bio najbrojniji i imao 147 ljudi. Zbog raznih problema sa pripadnicima SG izvršena je njegova reorganizacija 26. aprila 1943. Grupa od 22 agenta upućena je u Nemačku - Berlin. U sastavu odreda ostalo je 33 agenta, sve do rasformiranja 29. februara 1944, od kada ih je Gestapo koristio pojedinačno kao svoje agente.

SRPSKI DOBROVOLJAČKI KORPUS - LJOTIĆEVCI
Spas u Italiji, padobranom u smrt

Pripadnike Srpskog dobrovoljačkog korpusa narod je jednostavno nazivao „ljotićevci” ili „zboraši” po Dimitriju Ljotiću (1891-1945), osnivaču i predsedniku Jugoslovenskog narodnog pokreta „Zbor. Vojne jedinice obrazuju po nalogu Nemaca u septembru 1941. i to za borbu protiv partizana i četnika na teritoriji Srbije, bilo je 12 dobrovoljačkih odreda, svaki sa 120 do 150 ljudi. Krajem 1942. i početkom 1943. od ovih odreda obrazovan je dobrovoljački korpus u jačini između 3.000 i 3.500 ljudi, koji je formalno bio potčinjen Nediću, a faktički načelniku štaba nemačkog vojnog zapovednika Srbije, koji ga je snabdevao oružjem.
Dobro naoružani i uniformisani: Jedna od smotri SDK
U sastavu SDK nalazila su se četiri dobrovoljačka i jedan četnicki jurišni bataljon, svaki sa 500 ljudi, artireljiski divizion sa 500 tobdžija u četiri baterije, bataljon bornih kola sa 20 vozila, eskadron konjice i šest aviona.  Maja 1943. Nedić je pokušao da poveća korpus na pet pukova, a Nemci su to odobrili tek januara 1944, kada su dali naoružanje. Sredinom 1944. godine SDK je imao oko 9.000 ljudi, a tokom povlačenja iz Srbije prema nekim izvorima broj se prepolovio. Zbog prodora pratizana u Srbiju, 21 juna 1944. Nedić je pristupio formiranju 2. Gvozdenog puka SDK u leskovačkom kraju, ali njegovo ljudstvo, dok je još puk bio u formiranju, prelazi četnicima kod Trstenika.
U leto 1944. u sastav SDK ušle su tri četničke brigade Pavla Đurišića kao 6, 7. i 8. puk, ukupne jačine oko 3.800 vojnika, ali samo formalno kako bi Nedić za ovo ljudstvo dobio oružje i municiju od Nemaca. U operacijama za oslobođenje Srbije SDK je bio prinuđen da 8. oktobra 1944. napusti Beograd i prebaci se u Srem, a zatim da se sa Nemcima povuče Sloveniju. Od Novembra 1944 SDK dolazi u nadležnost SS i na papiru se vodi kao Srpski SS dobrovljački korpus. U zimi 1944/45 slovenački partizani im nanose teške gubitke, nakon čega korpus nestaje kao vojna formacija. Glavnina ljudstva upućena je kao neborbena radna jedinica. Tri puka koja su držala front oko Ljubljane povukla u Austriju gde su se predali Englezima, ali su predati partizanima i zajedno sa 1.000 četnika i 10.000 slovenskih domobrana pogubljeni.

U sastavu vazduhoplovstva Nedićeve Srbije: Brege 19
Srpski avioni u NDH

Od šest vazduhoplova Srpskog dobrovoljačkog korpusa, dva su bila Brege-19 osposobljen za prevoz četiri putnika, a jedan Fisler Roda za prevoz tri putnika. Letovi, kad bi vazduhoplovi bili u letnom stanju, morali su biti odobreni od strane Nemaca, a uglavnom su bili kurirske prirode za potrebe Nedićeve vlade. Da bi leteli iz Beograda piloti SDK su morali da pređu na teritoriju takozvane Nezavisne države Hrvatske, odnosno na nemački aerodrom u Zemunu i da odatle lete po Srbiji - uglavnom za Kraljevo i Niš dok ga nisu zauzeli Bugari.

Po naređenju generala Damjanovića, Dražinog komandanta za Sloveniju, ostaci korpusa su priključeni četničkoj Šumadijskoj diviziji 30. marta 1945, a 1. maja dva puka su prešla granicu u Italiju gde su se predala saveznicima. U drugoj polovini 1945. po odobrenju Anglo-Amerikanaca, od ostataka Šumadijske divizije obrazovana je tzv. Jugoslovenska vojska van otadžbžne. Krajem 1945. ta jedinica je iz Forlija prebačena u Eboli (Italija) gde je nastavljena obuka bez oružja. U toku 1947. jedinica je rasformirana i počelo je raseljavanje ljotićevaca po Zapadu. Manje sreće imala je grupa od nekoliko desetina odabranih pripadnika SDK koja je u organizaciji nemačke obaveštajne službe spuštena padobranima na Kopaonik, Kosovo i u okolinu Beograda februara i marta 1945. Partizani su im priredili vatreni doček.

Reporter, novembar 2005.

Share This Story

Tags:

You Might Also Like

0 коментара