Srbi i ostali: Ne baš omiljeni

17:40

Pre 200 godina Srbi i Srbija su bili nada za porobljeni Balkan. Pre 100 godina pobednička Srbija i Srbi su stigli do vrhunca snage i slave. Danas, 200 i 100 godina posle izgubili smo državu i teritorije, dobili izbeglice i bombardovanje. Živućoj generaciji Srba pripisani su hegemonizam, genocid, zločini i etničko čišćenje. Preko Dunava i Drine, uzvodno uz Ibar i iza Prokletija o Srbima se govori samo najgore. Podno Lovćena i duž Vardara o Srbima gunđaju, iza Horgoša, Dimitrovgrada i Vršca pažljivo prate sve što se događa u Srbiji.


Kako smo za dva veka prešli put od poželjnih i omiljenih do omraženih namćora na koje se gleda sa mržnjom ili barem s podozrenjem? Naši preci su mislili da Balkanom pronose zoru slobode, dok su oslobođeni tvrdili da je šajkača zamenila turske fesove i austro-ugarske šlemove. Žalbe nismo čuli ili nismo hteli da čujemo sve dok se drugi ne bi latili oružja. Sticajem istorijskih okolnosti, čak sreće, tokom 20. veka uvek smo bili na pobedničkoj strani. Sve do pre 15 godina, kada je sreća iznenada i bez najave promenila tabor.
Naši balkanski oponenti pronašli su moćne saveznike, iste one koji su pre 100 ili 50 godina podržavali Srbe i Srbiju. Oni su dobili države i teritorije (pretežno očišćene od Srba), nama je ponuđen poraz i „džentlmenski” poziv da se preispitamo i otreznimo. Usput nam je „prišiveno” sve i svašta, pa nas se odriču i tamo gde su se do skora kleli u Srbe i srpstvo. Preostalo nam je da nemoćno gledamo neku novu zoru nad Balkanom. Konačno sami, napušteni od svih, sada u miru možemo da analiziramo bližu i dalju prošlost, stavove i predrasude, verovanja i zablude.
Zajedljivo nam poručuju da stanemo ispred ogledala na kojem su nacrtali Srebrenicu, Vukovar, Račak... Ne bez zluradosti govore da najzad skinemo šajkaču sa ponosne srpske glave i da je od sramote zgužvamo nervoznim prstima suočeni sa strahotama koje smo, navodno, samo mi skrivili. A mi, šta mi možemo? Za početak, možda, da vidimo šta nam to zameraju drugi. Prvenstveno, naše komšije na koje smo vekovima upućeni, kao i oni na nas. Naredne stranice pričaju baš o tome zbog čega su i od kada susedi ljuti na Srbe.

SRBI I ALBANCI
Okupatori i uzurpatori

Srbi generalno veruju da su Albanci uzurpatori Kosova. Mit o svetoj srpskoj zemlji skovala je srpska inteligencija u drugoj polovini 19. veka, oslonjena na tragično predanje o porazu na Kosovu polju i nestanku srpske srednjovekovne države. U Kraljevini Srbiji se verovalo da će oslobodilačka borba biti krunisana osvetom Kosova. Srpska vojska stigla je tamo 1877. za vreme rusko-turskog rata, ali je posle primirja morala da se povuče. Kosovo je oslobođeno tek 1912, u Prvom balkanskom ratu.
I dok je srpski živalj dočekao vojnike sa šajkačama kao spasitelje, većinski Albanci smatrali su ih okupatorima. Iste godine, proglašena je država Albanija pod patronatom Italije i Austro-ugarske, koje su htele da spreče izlazak Srbije na Jadransko more. Srpska vojska je na kratko osvojila Skadar i deo obale, ali je pod stranim pritiscima naterana na povlačenje. Albanci su dobili svoju državu, ali su u velikom broju ostali izvan njenih granica. Bilo ih je u Grčkoj, današnjoj Makedoniji i Crnoj Gori, a najviše na Kosovu i Metohiji.
Čije je Kosovo? I Albanci i Srbi bez premišljanja odgovaraju: „Naše!”. I jedni i drugi imaju svoje argumente. Albanci prilično nategnuto tvrde da su potomci drevnih Ilira koji su nastanili Balkan oko 1200. pre Hrista. U pisanim dokumentima prvi put se pominju u 11. veku nove ere. Najpre su ih potčinjavali Bugari, a zatim i Srbi, zbog čega su se povlačili u nepristupačna brda današnje Albanije. Neki istoričari tvrde da su se Albanaci u kosovskom boju 1389. borili na srpskoj strani.
Za dva veka srednjovekovne državnosti, Srbi su stvorili kulturno i versko uporište na Kosovu i Metohiji. Izgrađene su impozantne crkve koje su bile poslednji bastion verskog i etničkog identiteta pod turskom okupacijom. Crkva je omogućila Srbima da sačuvaju osećanje posebnosti pod otomanskom, ali i austrijskom, te mađarskom vlašću. A njeno sedište dugo je bilo na Kosovu, u Pećkoj patrijaršiji. Osim toga, oslobađanje Kosmeta za naše pretke bilo je metaforičan dokaz da su Car Lazar i Miloš Obilić osvećeni i da je dosegnuta konačna sloboda.
Ko je u kome periodu bio brojniji na području Kosova i Metohije teško je utvrditi. Generalno, preovlađuje stav da su Srbi „ispustili” Kosmet još za velike seobe pod patrijarhom Čarnojevićem. Naši preci prethodno su pomogli Austrijancima da pobede Turke, ali pobedničku vojsku snašla je kuga u Skoplju, posle čega je usledilo rasulo i turska osveta. Srbi su masovno krenuli na put preko Save i Dunava. Praznu Šumadiju i jugozapadnu Srbiju naselili su Crnogorci i Hercegovci, a plodno Kosovo i Metohiju Albanci s jalovih brda.
Doduše, Kosmet nikada nije ostao bez Srba. Bilo ih je sve vreme, i to u znatnom broju. Pošto je pod Turcima verska pripadnost određivala socijalni položaj, oni su kao hrišćani bili u težoj poziciji od Albanaca koji su primili islam. Ipak, sve do 19. veka su živeli u miru. Povremeno je bilo silništva nad Srbima, ali kako je nacionalna svest (u modernom smislu) kod oba naroda bila nerazvijena, nasilje je insipirisano socijalnom i verskom različitošću. Albanski moćnici su ponekad uticajem i oružano štitili hrišćanski svet od svojih sunarodnika.
U drugoj polovini 19. veka viđeniji Albanci okupljaju se oko „Prizrenske lige”, koja traži veću autonomiju u okviru Turske. Srbija je uoči rata 1877. pokušala da privoli Albance na ustanak protiv Porte, ali je akcija izostala. Prvi balkanski rat je izbio pošto su Albanci u januaru 1912. okrenuli oružje protiv Turaka. Za nekoliko meseci osvojili su celo Kosovo i velike delove centralne i južne Albanije. Kada su Turci obećali reforme i autonomiju, Albanci prekidaju pobunu, ali tada na scenu stupaja „Balkanska liga” (Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grčka)
Ove zemlje zajednički objavljuju rat Turskoj i odnose pobedu. Srpska vojska oslobađa Rašku oblast, Kosmet i teritoriju današnje Makedonije. Albanci ponegde pružaju oružani otpor, ali su i suviše slabi da bi zaustavili pobedničku silu. Neki se povlače u brda Albanije, ali ne zadugo. Pošto se srpska armija povukla na Krf 1915. Kosovo osvaja Austro-ugarska. U nameri da suzbiju uticaj Srba, oni podstiču otvaranje oko 300 škola na albanskom jeziku. Albanci tada sprovode teror nad Srbima, sveteći im se za postupke srpske vojske prema pobunjenicima 1912 i 1913.
Međutim, bili su na pogrešnoj strani, njihovi saveznici Austrijanci su izgubili Prvi svetski rat. Na pregovorima o teritorijalnom razgraničenju sile-pobednice su odbacile zahtev države Albanije da se Kosovo i Metohija pripoje toj zemlji. Ugled Srbije bio je znatan i stoga je Kosmet pripao nama. U periodu između dva svetska rata, kreće talas naseljavanja Srba, uglavnom porodica ratnika- dobrovoljaca koji su besplatno dobili zemlju. Na taj način vlast iz Beograda je htela da brojno pojača manjinske Srbe. Albanci su bili u permanentnom stanju pobune.
Po izbijanju Drugog svetskog rata, veći deo Kosmeta pripojen je Albaniji (koju je prethodno aneksirala Italija). Manje delove pokrajine uzeli su Bugari i Nemci, koji preuzimaju ostatak Kosmeta nakon kapitulacije Italije. Oba okupatora, i Italijani i Nemci, podsticali su Albance na brutalne zločine protiv Srba. Njihova vojska, takozvani balisti, naročito se usmerila na međuratne doseljenike. Mnogi Srbi su izbegli u Nedićevu Srbiju. Albanci su, međutim, još jednom pogrešili u izboru strane. Saveznici su im opet poraženi.
Neznatan broj Albanaca priključio se Titovim partizanima, ali s verom da će Kosmet posle rata biti priključen Albaniji. Kako su komunisti imali druačije planove, otpor je bio veoma žilav. Pobuna je ugušena u krvi, a zadnje balističke grupe delovale su dosta dugo posle oslobođenja. Tito je primenio represivne mere prema Albancima. Istovremeno, komunisti nisu štedeli ni Srbe, predratnim doseljenicima bio je zabranjen povratak na Kosovo. To je, kao i autonomija pokrajine u okviru Srbije trebalo je da umiri Albance.
Međutim, oni organizuju demonstracije krajem 60-tih zbog čega Tito 1974. Kosmetu daje status federalne jedinice. Istovremeno, tinja nasilje nad Srbima, čija brojnost opada sa jedne četvrtine 1961. na jednu šestinu 1981. Te godine, nedugo posle Titove smrti, Albanci organizuju velike demonstracije s zahtevom da Kosovo postane republika. Prema nekim podacima, u obračunima s milicijom i vojskom gine više od sto demonstranata. Nezadovoljni Srbi u drugoj polovini 80-tih pokreću seriju mitinga s pozivom Srbiji da ih zaštiti.
Osvojivši vlast na talasu nezadovoljstva srpskih Kosovara, Slobodan Milošević sprovodi munjevitu promenu ustava, kojom je znatno umanjena vlast pokrajina. Albanci odgovaraju samoproglašnjem republike i napuštaju sve javne ustanove. Početkom 90-tih organizovali su paralelne institucije. Posle završetka rata u BiH i Hrvatskoj, pojavljuje se oružana grupa, takozvana „Oslobodilačka vojska Kosova”. Sukobi sa organima reda eskaliraju 1998, a posle kontroverzne pogibije Albanaca u selu Račak i propalih pregovora u Rambujeu, sledi intervencija NATO.

OKVIR: Arbanasi
Srbija je krajem 19. i početkom 20 veka pomagala i naoružavala Srbe koji su formirali komitske odrede za odbranu od Albanaca. U beogradskoj čaršiji stvorena je fama o Arbanasima(Arnautima) kao o divljem i krvoločnom narodu. Tome su doprineli novinski izveštaji o zverstvima nad hrišćanima. Mnogi Srbi spas pronalaze u izbeglištvu, naseljavajući se u tadašnjoj Srbiji. Iste predrasude o Albancima traju do današnjih dana. Nasiljem i terorom nad manjinskim Srbima, Albanci neprestano potkrepljuju stari stereotip.

OKVIR: Godine raspleta
Posle osam decenija od oslobođenja, sredinom juna 1999. srpska vojska se povlači s Kosmeta. Za njom u prognanstvo kreću desetine hiljada Srba. Albanci ubrzo formiraju organe vlasti, otpočinje teror nad preostalim Srbima. I dok smo mi zgranuti nad slikama nasilja, albanska strana i deo međunarodne zajednice pravdaju ga kao emotivni odgovor većine na ugnjetavanje pre 1999. Srpskim zvaničnicima se sudi u Hagu za zločine nad albanskim civilima. Neki od zločina su se nesumnjivo dogodili, Miloševićeva vlast je pokušala da ih sakrije dislociranjem stotina leševa. Istovremeno, Srbi su okrivljeni za ratno izbeglištvo stotina hiljada Albanaca iako su oni podjednako bežali od srpskih topova i NATO bombi.

OKVIR: Tarabići i „novi narod”
Prema kazivanjima kremanskog proroka Mitra Tarabića na „našijem granicama i preko njih pojaviće se novi narod, ti ljudi će rasti kao iz zemlje, k`o trava na livadi pošljije velikoga dažda”. Istraživači kremanskog proročanstva misle da su „novi narod” Albanci ili Bošnjaci. Kako bilo, Mitar je navodno rekao da će Srbi s tim narodom imati višegodišnje nesporazume. „Dugo godina će potrajati taj belaj”. Prema knjizi „Kremansko proročanstvo” Dejana Malenkovića i Dragoljuba Golubovića, biće to po nas gorko saznanje, ali ćemo bar posle toga, „otrežnjeni ondakar u slozi živeti - oni tamo, mi vođe i tamo.”

OKVIR: Mi o njima
1.      Uzurpatori
2.      Primitivni
3.      Nasilni

OKVIR: Oni o nama
1.      Okupatori
2.      Agresivni
3.      Genocidni

SRBI I HRVATI
Sudbina i usud

Mi njima sudbina, oni nama usud! Hrvati su se tokom 20. veka nacionalno homogenizovali isključivo na jednom pitanju: kako se rešiti Jugoslavije, a s njom i Srba. Gradivo su izučili u nekoliko lekcija. Novoj državi su se opirali još u osnivanju, a zatim kroz njen parlamentarni sistem. Na „velikom odmoru” u takovzvanoj NDH, ekstremne ustaše su brutalno orgijale. Kroz Titovu Jugoslaviju hrvatski „maspokovci” su rastočili federalizam, da bi na kraju, Tuđman i ekipa maturilali u Oluji i Bljesku.
Ipak, pogrešna je tvrdnja da su Hrvati generalno bili protiv zajedničke države. Šta više, prvo veliko uporište jugoslovenske ideje nalazilo se u Zagrebu krajem 19. veka. Tada je zagovarano da Hrvatska bude stožer udruživanja Južnih Slovena. U to vreme Srbi su imali svoju državu i slobodu, te su smatrali da je Srbija logična osovina okupljanja. Vremenom, ovaj rivalitet će izroditi dva koncepta, hrvatski federalistički i republikanski i srpski unitaristički i monarhistički. U prvoj Jugoslaviji prevagnule su srpske težnje, u drugoj hrvatske.
Hrvatska kulturna i politička elita postala je opsednuta Srbima po nastanku Kraljevine SHS. Stvorene su brojne negativne predrasude koje opstaju do danas. Naši susedi će reći da to nije bez razloga zato što imaju ceo kofer pritužbi. U njemu se nalaze istorijske činjenice, ali i kvazi istorijske konstrukcije koje navodno ukazuju da su Srbi vekovima kinjili Hrvate. Tek kada se vidi ta lista postaje jasnija Radićeva upornost, Pavelićeva brutalnost, „maspokovski” bunt i Tuđmanov fanatizam. To svakako ne opravdava brojne hrvatske postupke, ali ih delimično objašnjava.
Šta nam Hrvati najviše zameraju? Kako se sami dvoume oko redosleda na listi, krenimo istorijskim redom. Misle da je naseljavanje Srba na područje austrougarske Vojne krajine (pre nekoliko vekova) predstvljalo uzurpaciju hrvatske zemlje. Posle egzodusa 250.000 Krajišnika, mnogi hladnokrvno kažu da su se Srbi konačno vratili kući. Sledeći veliki kamen spoticanja je ujedinjene. Jugo-zanos Hrvati su brzo zamenili optužbama da je jugoslovenstvo paravan za navodni velikosrpski hegemonizam i takozvanu „Veliku Srbiju”.
Između dva svetska rata, Srbi i Hrvati su živeli kao rogovi u vreći. Kada je srpski nacionalista Puniša Račić pucao u tri hrvatska poslanika tokom skupštinskog zasedanja u Beogradu 20. juna 1928, mnogi Hrvati su u tome videli dokaz da je suživot sa Srbima nemoguć. Tada je ubijen njihov lider Stjepan Radić i zemlja je zapala u veliku krizu zbog čega je Aleksandar Karađorđević uveo diktaturu 6. januara 1929. U Zagrebu je smatrano da je diktatura uperena isključivo protiv Hrvata, te godine Ante Pavelić osniva ustašku organizaciju.
Ustaše ubijaju kralja Aleksandra 1934, rerganizacija zemlje i formiranje banovina sredinom 30-tih nije zadovoljila Hrvate. Po raspadu Kraljevine Jugoslavije, Pavelić i klika su umarširali u Zagreb, gde 10. aprila 1941. proglašavaju takozvanu Nezavisnu državu Hrvatsku. Ustaška idelogija se svela na rešavanje „srpskog pitanja”. Pojednostavljno, ono je podrazumevalo da se trećina Srba protera, trećina pokatoliči, a ostatak ubije. Ova monstruozna politika crpla je ideje iz nekoliko istorijskih-geografskih interpretacija koje kod ekstremne desnice žive i danas.
Smatrano je da hrvatske teritorije, sem današnje Hrvatske, obuhvataju celu Bosnu i Hercegovinu, Vojvodinu i Sandžak. Za Srem, Banat i Bačku je tvrđeno da su na prevaru i nelegalno prisvojene Srbiji (navodno srpskom majorizacijom 1918), za Bosnu da su je Srbi vekovima smišljeno naseljavali kako bi je oduzeli Hrvatima. Ustaše su svojatale Sandžak jer su Bošnjake smatrali hrvatskim muslimanima (nazivali su ih „hrvatsko cveće”). Po tom „učenju” Zemun je istočna kapija Hrvatske, Boka Kotorska oduzeti dragulj hrvatskog Jadrana.
Posle poraza, 1945. ustaše se povlače u Austriju, partizani ih stižu u Blajburgu i ubijaju bez istrage i suđenja. Od ovog događaja je stvorena epopeja, a kasnije procese protiv ustaških zločinaca Hrvati su mahom doživljavali kao Blajburg u epizodama i komunistički teror. Zbog toga se nikada nisu istinski suočili sa genocidom koji je počinjen nad Srbima. Hrvatske težnje za većom samostalnošću dobile su politički izraz početkom 70-tih, kada su tamošnji komunisti organizovali takozvani „maspok”. Tito je ugušio pokret, ali je „maspokovacima” udovoljeno kroz ustavne promene 1974.
Pojava Slobodana Miliševića za Hrvate je bila kao kec na dvanaest. U beogradskom režimu videli su sve što su ranije pripisivali Pašiću, Karađorđevićima i komunistima. Bivši partizan Franjo Tuđman lako je zapalio naciju i poveo Hrvate u rat. Od nesumnjive tragedije Vukovara napravljena je nacionalistička saga, proklamovana je „domovinska borba”, njeni učesnici - „dragovoljci” dobili su brojne počasti, često i srpsku imovinu. Iako je prošlo 10 godina, u Hrvatskoj kao da je još 1995. Opijeni su ponosom i prkosom.
Istovremeno, Srbe i dalje nazivaju zličincima, jugo ili srbo agresorima, četnicima. Ili, jednostavno i s prezirom: „oni”. Zločini se pripisuju srpskoj strani (i dalje očekuju izvinjenje od zvaničnika iz Srbije), nedela prema Srbima mahom se negiraju (u prvom procesu „Lora” sudija je zasmejavao publiku u sudnici). Deceniju posle rata, verbalni napad na sve srpsko smatra se opštim mestom i razložnim stavom. Srbija je najnepopularnija zemlja za Hrvate, Srbi su najnepoželjniji susedi. Masovniji povratak progranih opstruira se na razne načine.

OKVIR: Ustaše i partizani
Tuđmanova Hrvatska pokušala je da rehabilituje ustaški pokret, ali su usledile packe iz sveta. Zbog toga su Pavelić i društvo guruti na marginu. Aktuelni establišment insistira da su ustaše i četnici bili nerazdvojna bratija. Kult ove profašističke organizacije gaji ekstremna desnica. U potrazi za poželjnijim identitetom, većinska Hrvatska se pogirala istorijskim činjenicama. Partizanski pokret predstavljen je kao dominantno hrvatski (Hrvati su navodno brojčano nadmašivali sve ostale narode u Titovoj vojsci). Negira se jugoslovenski karakter partizanske borbe, ona se tretira kao proces za osamostaljenje Hrvatske. Smrt hrvatskog komuniste Andrije Hebranga u beogradskoj „Glavnjači” i neki drugi događaji uzimaju se kao dokaz da je Tito prevario partizane u Hrvatskoj i uvukao ih u Jugoslaviju protiv njihove volje. UDBA je, tvrde, proganjala 1,3 miliona Hrvata.

OKVIR: Jezička distanca
U Hrvatskoj je stvoren kompeleksan stereotip o Srbima. On živi i danas, a podrazumeva da su Srbi kulturno inferiorni u odnosu na Hrvate. Tokom 20. veka distanca je naročito produbljivana kroz jezik. Na primer, kad Srbi kažu „kuća”, Hrvati uzvraćaju sa „dom”; kad mi izgovorimo „domaćica”, oni kažu „kućanica”. Iako su u 19. veku Ljudevit Gaj i Vuk Karadžić zajednički udarili temelje za jezike oba naroda, njihov razvoj je tekao različitim tokom. Srbi su masovnim prihvatanjem reči iz zapadnih jezika želeli da se oslobode turcizama, dok su Hrvati izmišljali izraze kako bi sačuvali kulturni identiet pod austrijskom i mađarskom vlašću. Ovi pristupi zadržani su u oba jezika, pa tako Srbi danas kažu „tender”, a Hrvati „dražba”, mi „budžet”, oni „proračun” i slično.

OKVIR: DATUMI RAZDORA
1. 12. 1918. U Beogradu proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
20. 06. 1928. Puniša Račić ubija tri hrvatska poslanika u skupštini
1929. Ante Pavelić formira ustašku organizaciju
9. 10. 1934. Ustaše ubijaju Aleksandra Karađorđevića u Marseju
10. 4. 1941. Ustaše proglašavaju tzv. Nezavisnu državu Hrvatsku
6-15. 5. 1945. Partizani u Blajburgu ubijau zarobljene ustaše
1970-1972. Maspok i njegovo gušenje
22. 4. 1990. Parlamentarni izbori u Hrvatskoj, pobeđuje ekstremnistički HDZ
30. 5. 1990. Proglašen novi ustav (bez Srba kako konstitutivnog naroda)
1991. Hrvati traže nezavisnost, Srbi u Krajini organizuju oružani otpor, ogorčene borbe u Vukovaru koji zauzima Jugoslovenska narodna armija
1. 5. 1995. Vojna akcija Bljesak, etničko čišćenje Zapadne Slavonije
5. 8. 1995. Akcija Oluja, slom RS Krajina, progon 250.000 Srba

OKVIR: Mi o njima
1.      Genocidni
2.      Ustaše
3.      Jasenovac
4.      Etničko čišćenje

OKVIR: Oni o nama
1.      Agresori
2.      Četništnici
3.      Vukovar
4.      Velika Srbija

SRBI I BOŠNjACI
Greške u koracima

Srbi su kroz 19. i 20. vek istovremeno svojatali i odbijali muslimane slovenskog porekla. Smatralo se da su to Srbi čiji su preci prešli u islam, zbog čega su bili prezreni kao „poturice”. Ti muslimani su se povlačili pred Karađorđevim ustanicima. Ako izuzmemo veće gradove, u Miloševoj Srbiji skoro da ih nije ni bilo. Po oslobađanju Raške oblasti 1912. u sastav Srbije po prvi put ulazi velika zajednica slovenskih msulimana. Država, međutim, ništa ne čini da se ublaži ili otkloni stari antagonizam, većina ih doživljava kao „poturice”. Do danas.
S druge strane, muslimani od austrougarske aneksije 1878. insistiraju da su oni potomci srednjovekovnog bosanskog naroda - Bošnjana, po kojima su današnji Bošnjaci uzeli ime. Tvrdnje potkrepljuju dugom listom bosanskih vladara koji su se istovremeno opirali pritiscima Vatikana, Ugara i Vizantinaca. Bošnjački istoričari generalno ne vole lekcije u kojima se pominje saradnja bosanskih vladara sa hrvatskim i, naročito, srpskim dinastijama. A takvi primeri postoje, bosanski Tvrtko se čak proglasio za kralja Srbije.
Tvrdnje da su današnji Bošnjaci isključivi potomci nekadašnjih Bošnjanja teško su dokazive, ali se ne mogu lako ni o sporiti. Po bošnjačkoj verziji, stanovništvo u srednjovekovnoj Bosni nije bilo ni katoličko, ni pravoslano. Bili su to takozvani „krstjani” ili „bogumili”. Oni su odbijali da se potčine rimskom papi, zbog čega su optuženi za jeres. Tek pred kraj srednjovekovne države u Bosni, vladari su potpuno odbacili bogumile i prihvatili katoličanstvo, ali su ubrzo došli Turci pod kojima Bošnjani dobrovoljno primaju islam. Tako tvrde bošnjački istoričari.
Ovakva interpretacija prošlosti u direktnom je sukobu sa srpskim (i hrvatskim) viđenjem istorije Bosne. Ali, još je važnija jedna druga razlika. Srbi su svoje srednjovekovno nasleđe čuvali kao neprocenjivo blago. Mitovi o staroj slavi održali su identitet Srba i pripremili ih za konačno oslobođenje. Istovremeno, slovenski muslimani su potpuno prihvatili islam i običaje zavojevača. Bio je to pun pogodak i za njih, i za Turke. Srednjovekovne Bosne su se setili tek s dolaskom austrougarske vojske, a naročito kada su ojačala srpska i hrvatska svojatanja.
Osmanlije su imale poseban odnos prema Bosni. Ona je u okviru carevine bila jedan od najvećih pašaluka čije su se granice približno poklapale sa srednjovekovnom bosanskom državom (iz vremena njenog vrhunca). Pošto su primili islam, Bošnjaci su vršili lokalnu vlast i revnosno su skupljali porez za sultana. Turskog zuluma nad muslimanima nije bilo, pa su oni vremenom postali najodaniji Porti. Svaki napad na granice carevine bosanski muslimani su silovito odbijali, strasno se boreći za sultana i Alaha.
Međutim, početkom 19. veka u Carigradu su pokrenute opsežne reforme kojima su oduzete privilegije muslimanskoj vlasteli u Bosni. Zato su se tamošnji velikaši bunili u više navrata. Centralna vlast je u krvi gušila pobune, pa je Bosna sredinom 19. veka zapala u potpuni haos. Istovremeno, iz Srbije je stigla iskra ustanka koja je na oružje podigla pravoslavni svet. Silovita „Nevesinjska puška” nagoveštavala je da će granice srpske države preći Drinu. Zato je na Berlinskom kongresu 1878. odlučeno da se Bosna i Hercegovina preda na upravu Austro-ugarskoj.
Napušteni od Carigrada, slovenski muslimani su zapali u krizu identiteta. To će postati naročit problem kada Srbi i Hrvati početkom 20. veka počnu da svojataju teritoriju Bosne i Hercegovine i same muslimane. Osim što su pokušali da se „nakaleme” na nasleđe srednjovekovne Bosne, muslimani su u političkom smislu lavirali između dva naroda. Bilo ih je u „Mladoj Bosni” (Mustafa Golubić), koja je zagovarala ujedinjenje sa Srbijom, ali i u ustašama sa kojima su počinili masovne zločine nad Srbima.
Iako su Tito i komunisti dali državnost Bosni i Hercegovini, muslimani sve do kraja 60-tih nisu bili priznati za narod. Mogli su da se izjašnjavaju kao Srbi, Hrvati ili neopredeljeni. U velikom broju opredeljivali su se pripadnost srpskom narodu, ali samo dok nisu dobili pravo da se zasebno deklarišu. Tokom zadnjeg rata izabrali su ime Bošnjaci, što Srbi i Hrvati danas osporavaju jer ono sugeriše da su ova dva naroda neautentične manjine u BiH.
Između dva svetska rata muslimanska inteligencija nije bila bučna kao srpska ili hrvatska, muslimani posle Drugog svetskog rata nisu imali ono što se u Titovoj jugoslaviji zvalo „neprijateljska emigracija”. U izvesnom raspad Jugoslavije smislu dočekao ih je nespremne. Uplašeni retorikom Slobodana Miloševića, brže-bolje se opredeljuju za savezništvo sa Hrvatima. Međutim, tikva je pukla već u prvoj godini rata zbog čega su međusobno ratovali uz obostranu svirepost.
Ipak, Bošnjaci danas osećaju veći distancu prema Srbima nego prema Hrvatima. Sukob sa Srbima je trajao duže, žrtava je bilo više. Naročito tragičan rasplet dogodio se u Srebrenici, koja je za Bošnjake postala simbolom patnji. Srbima zameraju opsadu i granatiranje Sarajeva, etničko čišćenje, rušenje džamija. Republiku Srpsku generalno doživljavaju kao tvorevinu sazdanu na zličinu zbog čega se na razne načine dovijaju da je ukinu.
Bošnjaci žele unitarnu Bosnu i Hercegovinu ili barem jaku centralnu vlast. Na taj način bi hteli da pariraju hrvatskim i srpskim pretenzijama. Istorijsko uporošte nalaze u srednjovekovnoj državnosti Bosne i njenom posebnom tretmanu pod otomanskom i austro-ugarskom vlašću, kao i u statusu republike iz vremena druge Jugoslavije. Ekstremisti među njima svojataju Sandžak (Raška), delove Dalmacije i Boku Kotorsku (bosanski kraljevi osnovali luku Novi, u njoj umro Herceg Stevan)
Ipak, zbog nezgodne geo-političke pozicije (smešteni između Hrvata i Srba i njihovih apetita) Bošnjaci su skloni pomirenju sa Srbima. Naše sunarodnike iz Republike Srpske osećaju kao kulturoliški bliske, raduje ih što zvanična Srbija prihvata Bošnjake kao narod, a Bosnu i Hercegovinu kao državu. Iako žele da se rasčiste zločini iz prošlog rata, naročito oni koji su počinjeni prema njima, generalno nisu kao Hrvati opterećeni negativnim stereotipima o Srbima. 

OKVIR: Jezičko laviranje
Muslimani u Bosni i Hercegovini do zadnjeg rata su govorili srpskom varijantom srpsko-hrvatskog jezika. Izgovor je bio ijekavski (kao kod Hrvata), ali se vokabular sastojao isključivo od reči iz srpskog savremenog jezika. U ratu su svoj jezik nazvali bošnjačkim. Od tada traje rekonstrukcija javnog i svakodnevnog govora u koji se ubacuju hrvatske reči (općina umesto opština), traže srednja rešenja (historija umesto istorija ili povjest), ali i zadržavaju varijante koje su u duhu srpskog jezika (januar, a ne sječanj). Na taj način se pokušava istaći distanca i prema Srbima i prema Hrvatima, a u cilju učvršćivanja valstitog identiteta.

OKVIR: Mi o njima
1.      Srpske poturice
2.      Turski zulum
3.      Izdali nas, prišli Hrvatima
4.      Mudžahedini, fanatizam

OKVIR: Oni o nama
1.      Hegemonizam i velikosrpstvo
2.      Genocid (Srebrenica)
3.      Etničko čišćenje
4.      R. Srpska kao zločin

SRBI I CRNOGORCI
Bratstvo na probi

Krajem 90-tih aktuelna vlast u Crnoj Gori bila je suočena sa pretnjama režima Slobodana Miloševića. Kako je Sloba imao svoju garnituru Crnogoraca, Mili Đukanoviću i ekipi pretila je smena, a pirčalo se i o eventualnim suđenjima za kriminal i malverzacije. Stoga crnogorski establišment kreće u otvoreni sukob s Beogradom, a jedan od izraza je i grozničavo traganje za identitetom koji bi Crnu Goru distancirao od Srbije, odnosno Crnogorce od Srba. Celu priču su poveli isti ljudi koji su samo nekoliko godina ranije došli na vlast uz blagoslov Miloševića (po rođenju Crnogorac).
Đukanoviću nije manjkalo materijala. Odvojen od oslabljene i izolovane Srbije, on savezništvo pronalazi sa takozvanim „zelenašima”. U Crnoj Gori više od 100 godina tinja rivalitet „zelenaša” i „bjelaša”. Prvi su pristalice crnogorske samostalnosti, a drugi bezuslovnog jedinstva sa Srbijom. Prvi se osećaju Crnogorcima, a drugi Srbima iz Crne Gore. Dve strane su s vremena na vreme nadjačavale jedna drugu. Pripajanjem Crne Gore Srbiji 1918, odlukom većine u crnogorskoj skupštini, pobedili su „bjelaši”. „Zelenaš” Sekula Drljević 1941. pod patronatom Italije proglašava nezavisnost, na šta „bjelaši” uzvraćaju ustankom 13. jula i četničkim pokretom.
U Titovoj Jugoslaviji postignut je svojevrsni status kvo. Niti je Crna Gora postala nezavisna, niti je ostala u sastavu Srbije. Komunistički lideri iz Crne Gore vodili su pažljivu politiku prema Beogradu i Srbiji u nameri da ne naljute ni „zelenaše” ni „bjelaše”. Iako su Crnogorci u Jugoslaviji dobili status naroda, većina nije osećala nikakvu razliku u odnosu na Srbe. Održavane su intezivne veze, ekonosmka emigracija iz nerazvijene Crne Gore bila je pretežno usmerena ka Srbiji.
S pojavom Momira Bulatovića i Mila Đukanovića, koji zadržavaju Crnu Goru u savezu sa Srbijom, činilo se da su konačno nadvladali „bjelaši”. Ali samo za kratko. Đukanović okreće ploču i danas je Crna Gora duboko podeljena na pristalice i protivnike državnog zajedništva sa Srbijom. Protivnici trenutno bolje stoje jer im podršku daje državni i ekonomski establišment, imaju lakšu prohodnost kroz medije, simpatije među pripadnicima nacionalnih manjina. Demokatska Srbija se, istovremeno, suzdržava od direktnog mešanja pa su „bjelaši” prepušteni sebi. Nisu se snašli i uglavnom se međusobno svađaju za primat u „prosrpskom bloku”.
Kada govorimo o distanci Crnogoraca prema Srbima i Srbiji, uglavnom mislimo na „zelenaše”. Prema popisu od pre nekoliko godina, većina se u Crnoj Gori i dalje izjašnjava Srbima, zbog čega prethodnu opasku treba imati na umu. Crnogorci nam najviše zameraju zbog srpske teritorijalne i etničke pretenzije prema maloj zemlji u brdima i njenom narodu. Svoju posebnost ističu kroz činjenicu da Crna Gora sve do 1912. nije graničila sa Srbijom. Njegoševo srbovanje smatraju pesničkom metaforom, ambicije kralja Nikole da se kruniše za vladara svih Srba prikrivaju pričom kako je on bio žrtva obrenovićevskih i karađorđevićeskih ujdurmi.
Crnogorci ponekad zapadaju u smešne situacije. Kako bi istakli razliku u odnosu na Srbe, trobojku identičnu srpskoj zamenili su zastavom kralja Nikole. Međutim, pošto se u njegovoj himni peva o srpstvu, za svečanu pesmu su izabrali narodnu „Oj svijetla majska zoro” (original je prekrajao pomenuti Drljević). Pod patronatom države osnovana je takozvana „Dukljanska akademija nauka” koja je postala epicentar učenja o nespojivosti srpstva i crnogorstva. Kao i Bošnjaci, oni za uporištima tragaju sve do srednjeg veka, tvrdeći da su tadašnje državice na području Crne Gore bile crnogorske, a ne srpske. Mediji povremeno pišu o takozvanom srpskom teroru, kao na primer po dolasku srpske vojske 1918. kada je navodno ubijeno na hiljade Crnogoraca koji su branili nezaisnost.
Ipak, ne treba potcenjivati ili omalovažavati osećanja ljudi koji se izjašnjavaju kao Crnogorci u etničkom, a ne samo u geografskom smislu. Istorijski razvoj Srbije i Crne Gore tekao je odvojeno sve do 1918. Državnu posebnost Crnogorci su povratili 1945, a njihova politička elita sada želi da se Crna Gora konačno osamostali od Srbije. Iako u tom procesu stižu manja ili veća peckanja u obliku proizvoljnog tumačenja bliže i dalje istorije, „zelenaši” nisu za potpuni raskid sa Srbima. Istovrmeno, većinska Srbija se drži po strani i prepušta Crnogorcima da sami razreše svoje dileme.

OKVIR: Mi o njima
1.      Izdaja srpstva
2.      Separatizam
(i zasad ništva više)

OKVIR: Oni o nama
1.      Velikosrpstvo
2.      Hegemonizam
(i zasad ništa više)

SRBI I MAKEDONCI
Na dobrom putu

Današnja Makedonija nastala je na teritoriji koju je Kraljevina Srbija osvojila u Balkanskim ratovima. U delovima koji su pripali Grčkoj i Bugarskoj Makedoncima se i dalje osporava etnička posebnost. Oni su kao narod promovisani tek posle Drugog svetskog rata 1945, kada je u sastavu Jugoslavije stvorena Republika Makedonija. Iako su ih Srbi do tada tretirali kao pripadnike našeg naroda, osporavanjem makedonske posebnosti od 1945. na ovamo bavi se isključivo ekstremna srpska desnica.
Slobodan Milošević je povukao Jugoslovensku narodnu armiju iz Makedonije bez ispaljenog metka. Kako u novijoj istoriji nemaju opipljive razloge za animozitet, Makedonci gaje izrazito pozitivna osećanja prema Srbima i Srbiji. Tome dodatno doprinosi njihov rivalitet sa makedonskim Albancima koji, kao i na Kosmetu, žele da odcepe deo Makedonije i pripoje ga Albaniji. Čak i u vremenu sankcija i izolacije Srbije, zadržane su jake ekonomske i kulturne veze. Srbija je ostala jedan od najvažnijih trgovinskih partnera Makedonije.
Jedino otvoreno pitanje između Srba i Makedonaca je težnja takozvane Makedonske pravoslavne crkve za autokefalnošću. Srpska pravoslavna crkva nudi kompromis u obliku faktičke samostalnosti i formalne potčinjenosti patrijarhu u Beogradu. Pošto imaju stvarnu slobodu, Makedonci insistiraju i na formalnoj. U odbranu makedonske crkve stala je tamošnja država, dok je oficijelna Srbija postala glasnija tek posle nedavnog hapšenja vladike Jovana.
Ipak, crkveni spor nije izazvao pogoršavanje odnosa između Srba i Makedonaca. Ovaj rivalitet u Skoplju rangiraju kao manju pretnju od potpune negacije njihove državnosti u Grčkoj, te osporavanjem etničke posebnosti od strane bugarske desnice. Mirno i bez nasilja, Srbi i Makedonci su za pola veka uspeli da zatvore skoro sva sporna pitanja. Mi smo im oprostili umešanost u ubistvo kralja Aleksndra 1934. i ekstremizam VMRO, oni nama činjenicu da su od 1918. do 1941. morali da dodaju prezimenima nastavak „ić” i da uče srpski jezik. Srpska zajednica u Makedoniji, nastanjena uglavnom oko Skopske crne gore živi u miru sa susedima, Makedonci u Vojvodini, doseljeni posle 1945. uživaju sva manjinska prava.

SRBI I BUGARI
Epozodisti - negativci

Srbi su uglavnom epizodisti u bugarskoj istoriji. Isto važi i za Bugare u našem pamćenju. Ipak, današnjim Bugarima naročito su važna dva događaja, a u oba Srbi imaju izrazito negativnu ulogu. U godinama uoči Berlinskog kongresa 1978. Bugari su oružjem izveojevali autonomiju od Turaka. Velike sile su im priznale uslovnu nezavisnost, ali su Bugari za uzvrat morali da vrate Turskoj na upravu veliki deo teritorije. Takvo stanje je potrajalo do 1885. kada se dižu na oružje i oslobađaju Istočnu Rumeliju. Na taj način teritorija Bugarske je znatno proširena, a većina Bugara se našla u jednoj državi.
Dok je bugarska vojska bila na istočnom fruntu, čuvajući osvojene teritorije od turskog kontranapada, srpski vladar Milan Obrenović napada s leđa 14. novembra 1885. Postoje razne interpretacije zašto je došlo do srpsko-bugarskog rata. Navodno, Austro-ugarska je nagovorila Milana, ovaj je opet strepeo od ujedinjene velike Bugarske, a ratnom avanturom je hteo da skrene pažnju domaće javnosti sa komplikovanih političkih prilika u zemlji, gde su radikali postajali sve jači.
Srbi su krenuli na Sofiju, ali se stanovništvo organizovalo i odbilo napad. Skoro trčeći, bugarski vojnici su stigli sa turskog ratišta i naneli katastrofalan poraz Srbima. Prodrli su sve do Niša, Srbiji je pretio potpuni kolaps. Uz pritisak velikih sila, postignuto je primirje, a vojske su vraćene na predratne granice. Bugari su bili jako ljuti jer su srpski postupak doživeli kao izdaju slovenske i pravoslavne braće. Od nekih starih ljudi u Srbiji još se može čuti priča da je Srbe zbog napada na Bugarsku 1885. snašlo vekovno proklestvo.
Drugu veliku zamerku na Srbe Bugari imaju povodom Balkanskih ratova. Kada je Austro-ugarska aneksirala Bosnu i Hercegovinu 1908. balkanske države su htele da privole Tursku na ratni savez jer Beč i Pešta nisu krili da im je krajnji cilj Solun. Ataturk i mladoturci su odbili savezništvo, a u reformama države proganjani su mnogi hrišćanski prvaci. Stoga 1912. Bugarska i Srbija sklapaju savez kome se priključuju Grčka i Crna Gora. Stvorena je Balkanska liga koja iste godine objavljuje rat Turcima.
Po preciznom ugovoru bilo je određeno koliko koja zemlja treba da angažuje vojske, a dogovorene su i posleratne granice. Bugari nisu mobilisali trupe u broju koji su obećali, pa je težište ratovanja u današnjoj Makedoniji palo na teret srpske vojske. Padom Jedrenja (predali se Bugarima i Srbima), Skadra (predali se Crnogorcima) i Janjine (predali se Grcima), završen je Prvi balkanski rat 1913. Kako je Srbija zauzela više teritorija nego što je dogovoreno, traženi su ustupci od Bugarske uz posredovanje ruskog cara. Bugari su to odbili.
Vojni vrh bugarske vojske, bez odobrenja vlade, u junu 1913. napada srpske snage u Makedoniji. U rat ubrzo ulazi i Grčka, Rumunija i Turska. Bugare je zadeila katastrofa. Srbi su potvrdili novoosvojene teritorije, a osvojili su Štip i Kočane, Turci su povratili Jedrenje i druge krajeve nadomak Carigrada, Rumuni su prisvojili Južnu Dobrudžu, a Grci Trakiju. Bilo je to veliko ponoženje za mladu i ambicioznu državu. Bugari i danas smatraju da su 1913. osujećeni u pokušaju da oslobode svoju sabraću iz delova nestajuće Turske i pripoje ih matici.
U Prvom i Drugom svetskom ratu stali su na stranu Nemaca s namerom da se konačno domognu Makedonije i drugih krajeva prema kojima su imali pretenzije, ali su ti pokušaji propali. Za vreme okupacije južnih delova Srbije u oba rata sprovodili su stravičan teror nad srpskim stanovništvom, dok su Makedonce nasilno asimilovali. Kako je Makedonija postala nezavisna država, Bugari generalno nemaju otvorenih pitanja sa Srbima. Sami kažu da odnosi nikada nisu bili bolji, te da nema nagoveštaja da bi se mogli pomutiti.

SRBI I MAĐARI
Problemi na stolu

Šta trenutno muči Srbe i Mađare u međusobnom odnosu? To je svakako položaj mađarske manjine u Vojvodini. Njihova prava u institucionalnom smislu su na najvišem evropskom nivou, što je tekovina još iz vremena druge Jugoslavije. U praksi, međutim, postoje problemi koji se ogledaju u povremenim incidentima. U prethodnoj deceniji distanca između dva naroda je produbljena, u mnogim mestima oni žive paralelnim životima. Mađari se žale i na (ne)zastupljenost u državnim organima, naročito u policiji i sudstvu. Ipak, prilike su daleko od nepodnošljivih i problemi se trenuto rešavaju kroz dijalog.
Istorijske veze Srba sa Mađarima mnogo su važnije nego što obično mislimo. Zapravo, do nas su evropski uticaji stizali ponajviše preko Mađara. Nisu se Srbi slučajno prvi na Balkanu oslobodili turske vladavine. To je znatno uslovilo naseljavanje naših predaka preko Save  i Dunava, u negdašnju Austro-ugarsku. Iako je dvor bio u Beču, Srbi su najintenzivniji kontakt imali sa Mađarima. U tim odnosima nije bilo mnogo ljubavi, ali su Srbi brzo učili evropske manire, obrazovali se i vešto trgovali. Prečani su živeli mnogo bolje od sabraće u Beogradskom pašaluku, što je jedan od razloga zbog kojeg su se Srbi digli na oružje 1804.
Pokušali su i u današnjoj Vojvodini (Ticanova buna u vreme Prvog srpskog ustanka na Fruškoj gori i sličan bunt u Banatu) ali nisu suspeli. Prečanski Srbi se politički organizuju polovinom 19. veka i jasno izražavaju svoje teženje. U tom periodu Mađari su na vrhuncu nacionalnog zanosa, opijeni slavljem 1000. godina od doseljavanja u Evropu. Postižu nagodbu sa Austrijancima o stvaranju dvojne monarhije, širom carstva grade „milenijusme spomeike”. Zbog toga je sazidan Gardoš u Zemunu, u Somboru i danas postoji slika ogromnih dimenzija. Srpske, ali i hrvatske težnje za većom samostalnošću Mađari predano suzbijaju sve do Prvog svetskog rata.
Poraženi u ratu, odvajaju se od Austrijanaca i formiraju svoju državu. Jugoslaviji je pripala teritorija današnje Vojvodine, u kojoj ostaje da živi velika zajednica Mađara. Oni su se nadali ujedinjenju sa maticom za vreme Drugog svetskog rata, kada mađarski Honved čini zverstva i proteruje veliki broj Srba, najčešće međuratne koloniste koji su dobili zemlju kao dobrovoljci u Prvom svetskom ratu. Za vreme novosadske racije od 21. do 23. januara 1942. više od 1.300 Srba i Jevreja je bačeno u ledeni Dunav. Po oslobođenju, nova jugoslovenska vlast neke Mađare zatvara u kocentracione logore, zajedno sa podunavskim Švabama. U narednim decenijama sprovedena je masovna kolonizacija Vojvodine, uglavnom Srbima iz pasivnih krajeva Bosne i Hercegovine i Hrvatske.
U Vojvodini danas živi oko 290.000 Mađara. Za vreme ratnih dešavanja tokom 90-tih deo ih se oselio u Mađarsku i zapadne zemlje. Iako se ponekad tvrdi da su ti Mađari otišli zbog etničkih pritisaka većinskih Srba, uglavnom je reč o ekonomskoj migraciji. Mađari nisu burno reagovali na manifestacije srpskog nacionalizma u protekloj deceniji, koje su organizovale srpske desničarske partije. Poslednjih godina, međutim, među njima su po prvi put od Drugog svetskog rata pojavile grupe koje otvoreno svojataju Vojvodinu kao deo mađarskog etničkog i kulturnog prostora. Najglasniji su predstavnici pokreta „64 Županije”. U Novom Sadu su se nedavno okupili i veterani Honveda što je izazvalo negodovanje Srba.

SRBI I RUMUNI
Najkraća lekcija

Kako istorija uglavnom beleži ratove, herojska dela i zločinačka nedela, priča o srpsko-rumunskim odnosima je najsiromašnija. S njima nikada nismo ratovali, ne postoji ni jedan sukob. Srbi su svoje oslobodilačke ambicije okrenuli južno, gde su im sunarodnici živeli pod turkom okupacijom ili zapadno, prema drugim južnoslovenskim narodima. Ipak, to ne znači da veze između dve zemlje i naroda ne postoje. Postoje i jake su. U našoj zemlji živi oko 30.000 Rumuna, nekoliko desetina Srba je u Rumuniji. Položaj obe manjine je dobar i po tome nema sporova između Srbije i Rumunije. Međutim, poslednjih godina predstavnici rumunske ekstremne desnice postavljau pitanje Vlaha u istočnoj Srbiji. Čuju se teze da je, zapravo, reč o autentičnim Rumunima, te da cela ta oblast treba da pripdane našem severoistočnom susedu. Ipak, to je glas izrazite manjine u Rumuniji, i zato mu se ni tamo, ni ovde ne pridaje pažnja.


Reporter, decembar 2005.

Share This Story

Tags:

You Might Also Like

0 коментара